ΥΠΕΡΠΡΟΣΦΟΡΑ ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ ΣΤΟ ΔΙΑΣΗΜΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΤΗΣ ΞΑΝΘΗΣ, ΚΟΜΟΤΗΝΗ – ΠΟΜΑΚΟΧΩΡΙΑ – ΠΟΡΤΟ ΛΑΓΟΣ – ΟΡΕΣΤΙΑΔΑ – ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ – ΣΟΥΦΛΙ – ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 4ήμερη, Αναχ. 28 Φεβρουαρίου 2025

Τις Απόκριες του 1966 γεννήθηκε στην Ξάνθη ένας θεσμός, που -ίσως πέρα κι από τις προσδοκίες των εμπνευστών του – για τριάντα εννέα ολόκληρα χρόνια διαμορφώθηκε, καταξιώθηκε και με δυναμισμό πορεύεται στο μέλλον.
Το κείμενο μας αυτό επιχειρεί: σύντομη ιστορική αναδρομή στο θεσμό, συνοπτική και ενδεικτική παρουσία του περιεχομένου του και τυπολογική αναφορά.

Φυσικά, ένας θεσμός στηρίζεται στα άτομα που τον εμπνέονται, το διαμορφώνουν, τον υλοποιούν.

Αποδίδονται βέβαια οι δέοντες έπαινοι, το κείμενο μας όμως δεν έχει ως στόχο να αναφερθεί στα πρόσωπα.

Στο πρόγραμμα των Γιορτών 1967 , στο εισαγωγικό κείμενο “Λίγα λόγια για τις Αποκριάτικες Θρακικές Γιορτές”, η Οργανωτική Επιτροπή των Γιορτών σημειώνει:

«Το 1966 για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκαν στην Ξάνθη “Αποκριάτικες Θρακικές Γιορτές”, με σκοπό την αναβίωση των ηθών και εθίμων της Θράκης και την προβολή του πλούσιου λαογραφικού της υλικού. Η επιτυχία τους ήτο τόσο μεγάλη ώστε μας έδωσε το θάρρος να τις επαναλάβουμε εφέτος πιο μεγαλοπρεπείς. Η Θράκη είναι πατρίδα και αφετηρία των Διονυσιακών και Ορφικών με μία πλούσια παράδοση. Η Ξάνθη διατηρεί πάντοτε μία πρωτοπορία Αποκριάτικου ξεφαντώματος».

Μιλώντας εξάλλου στην επίσημη έναρξη του 1967 των “Τουριστικών Θρακικών Καλλιτεχνικών Γιορτών Ξάνθης” ο “θεωρητικός” τους Βασίλης Ασημομύτης, με θέμα “Η Λαογραφία της Θράκης και οι Αποκριάτικες Εορτές” (δημοσιευμένο στα “θρακικά Χρονικά”, τ. 26, Απρίλιος 1967, σελ. 70 – 78), ανάμεσα σ’ άλλα ενδιαφέροντα παρατηρεί:

«Πέρυσι τέτοιο καιρό, χωρίς να το καταλάβουμε, γεννήθηκε στην Ξάνθη ένας θεσμός. Το νεογέννητο άντεξε στη ζωή με πολύ κόπο και με άφθονη τεχνητή αναπνοή – δεν έλειψε βλέπετε από τους πρωτεργάτες κι ο γιατρός – και να που σήμερα έρχεται η ώρα να γιορτάσουμε τον πρώτο χρόνο. Γενέθλια. Στο γλύκισμα της γιορτής ένα κεράκι, μ’ αναμμένη τη φλογίτσα του, συμβολίζει τον ενιαυτό του νέου θεσμού “Οι θρακιώτικες Αποκριάτικες Γιορτές”. Τούτο το θεσμό μερικοί τον είδαν με κακό μάτι, γιατί τους χάλαγε ό,τι με πολύ κόπο είχαν φτιάξει, δηλαδή το τίποτε, μα οι πιο πολλοί τον χάρηκαν άλλοι για τα κέρδη που έφερνε, και τη ζωντά­νια, άλλοι για την ψυχαγωγία και τη διασκέδαση κι άλλοι πάλι, οι πιο παλι­οί, έκλαιγαν από συγκίνηση που’ βλεπαν τα παλιά ήθη και έθιμα τούτου του έρμου και ρημαγμένου τόπου, της Θράκης, να ξαναζωντανεύουν.

Είδαν τη νερομάνα, τη Λαογραφία μας, να ξαναδίνει καθαρό νερό να ξεδιψάσει η ψυχή του ανθρώπου, του Έλληνα, του Θρακιώτη. Η Λαογραφία!

Θα γνωρίζετε όλοι εσείς που κατοικείτε αυτόν τον τόπο πως κάποτε, όχι και πολύ μακριά σε χρόνο, αμφισβητήθηκε η Ελληνικότης της Θράκης.

Διακηρύχθηκε: η Θράκη δεν κατοικείται από καθαρούς Έλληνες μα από ένα χαρμάνι αλλοπρόσαλλο που έχασε τα χαρακτηριστικά του. Τότε η απάντηση σ’ αυτά τα ψευδολογήματα – μωρολογήματα υπήρξε η Λαογραφία της Θράκης που στάθηκε η βάση, βοήθησε και συνέτρεξε όσο τίποτε άλλο στην απόδειξη ότι ο Ελληνισμός της Θράκης επικρατούσε παντού στη χώρα κι ότι ο χαρακτήρας του θρακιώτικου λαού είχε όλα τα ψυχικά στοιχεία που δείχνουν την επικράτηση του Ελληνικού στοιχείου επάνω του. Η λαογραφία είναι ο καλύτερος καθρέφτης της ψυχής των λαών».

Στην συνέχεια ο Βασίλης Ασημομύτης αναφέρεται στο μεγάλο ρόλο της λαογραφίας, μιλά για τη σχέση της με το λαό και ιδιαίτερα τη νεολαία, καταλήγοντας ότι “μ’ αυτές τις προϋποθέσεις και μ’ άλλες πολλές, οικονο­μικές και κοινωνικές, άρχισαν αυτές οι γιορτές μέσα στην περίοδο των απόκρεων και είναι καθαρά λαογραφικές”.

Στη συνέχεια αναφέρεται στις Διονυσιακές και άλλες ανάλογες γιορ­τές των αρχαίων Ελλήνων, Ρωμαίων, Βυζαντινών, για να φτάσει στα χρό­νια της Τουρκοκρατίας, το Γ. Βιζυηνό και τα αρχαιοελληνικά έθιμα που επιβίωσαν στη νεότερη θρακική λαογραφία. Ακόμη αναφέρεται στα καρ­ναβάλια των Ξανθιωτών του 20ου αιώνα, ως τη δεκαετία του ’30.

“Έτσι λοιπόν η Ξάνθη είχε μεγάλη παράδοση και δικαίως διεκδίκησε αυτόν το θεσμό, απ’ τις άλλες θρακικές πόλεις, ν’ αναβιώσει τα θρακιώτικα έθιμα των απόκρεων”.

Είναι γνωστό ότι κατά τις πρώτες χρονιές του νέου θεσμού, οι γειτονικές πόλεις ήθελαν να “πάρουν” τη διοργάνωση. Γι’ αυτό, χρήσιμό και απαραίτητο το σχόλιο του το παραπάνω. Όμως ο Β. Ασημομύτης διέβλεπε κι ένα (ορατό;) κίνδυνο φθοράς του θεσμού, γι’ αυτό η ομιλία του καταλήγει με την εξής παρατήρηση:

“Χρειάζεται μόνο λίγη προσοχή απ’ όλους λαό και οργανωτές, να κρατηθούν και να διατηρη­θούν σε υψηλό επίπεδο, να μείνουν καθαρά λαογραφικές, με πνευματικό περιεχόμενο, γιορτές και να φωτισθούν έτσι και τόσο ώστε να χαραχθούν σωστά στις ψυχές των Ελληνοπαίδων, στα θρακιωτόπουλα, και να διαιωνιστούν”.

Ο λογοτέχνης και εκδότης του περιοδικού “θρακικά Χρονικά” Στέφανος Ιωαννίδης, εξάλλου στο ίδιο τεύχος του περιοδικού, με την ευκαιρία των Γιορτών του 1967, προβαίνει σε απολογισμό του πρώτου χρόνου και προτείνει διάφορες βελτιώσεις. Ξεχωρίζουμε:

«Μέσα στην περίοδο του κεφιού και του ξεφαντώματος του Καρναβαλιού αποσκοπούσαν να προβάλουν το καθαρά λαογραφικό στοι­χείο της Αποκριάς και να το απλώσουν σε μια κλιμάκωση τέτοια που να περιλάβει όλες τις λαϊκές εκδηλώσεις τέχνης».

Οι Γιορτές του 1966 και 1967 οργανώθηκαν από την Τοπική Επιτροπή Τουρισμού και η σύλληψη της ιδέας τους ανήκει στο γιατρό Στέργιο Στάθη. Το 1967 η Επιτροπή προεδρεύεται από το Δήμαρχο Σταύρο Βλαχόπουλο.

Στην περίοδο της δικτατορίας οργανώνεται από το Δήμο και προεδρεύ­εται από τον εκάστοτε διορισμένο από το καθεστώς Δήμαρχο, ενώ από το 1972 δημιουργείται το Νομικό Πρόσωπο του Δήμου “θρακικές Λαογραφικές Εορτές” που τις οργανώνει.

Στην περίοδο της μεταπολίτευσης αρχίζει μια δεύτερη πορεία των Γιορτών: Το 1975 Πρόεδρος των Θ.Λ.Ε. είναι ο Δήμαρχος Ξάνθης κ. Μιχαήλ Μαργαρίτης Πρωτοδίκης, το 1976 – 1978 Πρόεδρος ο Δήμαρχος κ. Βασίλειος Βασιλειάδης την περίοδο 1979 – 1990 ο Δήμαρχος Κωνσταντίνος Μπένης, ενώ στην επόμενη τετραετία 1991 – 1994 ο δήμαρχος κ. Φίλιππος Αμοιρίδης. Εκτός από το Δ.Σ. των Θ.Λ.Ε., υπάρχει μια οργανωτική επιτροπή με λίγα ή περισσότερα μέλη. Τα τελευταία χρό­νια το Νομικό Πρόσωπο “Θρακικές Λαογραφικές Γιορτές” διαλύεται και από το 1993 την οργάνωση των γιορτών αναλαμβάνει η Δημοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης.

Στα πρώτα χρόνια, πριν τη δικτατορία, η Φ.Ε.Ξ. είχε αναλάβει την πραγματοποίηση των γιορτών, ενώ από τη μεταπολίτευση και μετά οι σύλ­λογοι της πόλης και των χωριών του νομού Ξάνθης βοηθούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Στη διοργάνωση τους από το 1986 – 1990 κύριο λόγο παίζει η Θρακική Θεατρική Σκηνή, ενώ από το 1991 οργανώνονται σύλλο­γοι ειδικά για τη συμμετοχή στις Θρακικές Λαογραφικές Γιορτές. Οι σύλ­λογοι όλοι με εκπροσώπους τους αποτελούν πια την Οργανωτική Επιτροπή. Να σημειώσουμε ότι από το 1987 δίπλα στον τίτλο “Θρακικές Λαογραφικές Γιορτές”, που είναι η επίσημη ονομασία του θεσμού (από το 1969), προστίθεται το “Ξανθιώτικο Καρναβάλι”.

Τα τριάντα εννέα αυτά χρόνια των “Θρακικών Λαογραφικών Γιορτών” έγιναν πολλές, πάρα πολλές εκδηλώσεις, που κάθε χρόνο κρατούν περίπου δύο εβδομάδες.

Παρόλο που η δομή και τυπολογία των γιορτών ποικίλει, από χρόνο σε χρόνο, συνάρτηση πολιτικών συγκυριών, απόψεων συντελεστών, δημάρ­χων, επιτροπών κ.λ.π., εντούτοις μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένα βασικά στοιχεία, που πιστοποιούν το σχετικά μόνιμο χαρακτήρα του θεσμού.

Τις μισές φορές, η επίσημη έναρξη των γιορτών περιέχει μια ομι­λία λαογραφικού περιεχομένου. Πολλές φορές επίσης στο πρόγραμμα υπάρχουν ομιλίες με ανάλογο περιεχόμενο: Για Βάρναλη, Δημοτικά Τραγούδια Θράκης, Καραγκιόζη, Έθιμα Θράκης, Ξανθιώτες Λογοτέχνες, Αποκριάτικα Δρώμενα, Παιδική Λογοτεχνία, Θράκη και Πολιτισμό.

Ιδιαίτερα σημειώνουμε την πραγματοποίηση του Α’ Συνεδρίου Μορφωτικών Συλλόγων Ν. Ξάνθης, το 1976 (τότε ήταν Νομάρχης, μετά τη μεταπολίτευση, ο Κωνσταντίνος Θανόπουλος, που βοήθησε πολύ το θεσμό και τα πολιτιστικά). Ακόμη το 1978 την έκδοση από τις Θ.Λ.Ε. του βιβλίου της Κατίνας Βέϊκου – Σεραμέτη “Ξαθθιώτκα” (στην ντοπιολαλιά της Ξάνθης ποιήματα). Κάθε χρόνο επίσης κυκλοφορεί καλαίσθητο πρόγραμμα των εκδηλώσεων.

Από την αρχή των Γιορτών οργανώνονται λαογραφικές εκθέσεις με την ευθύνη της Φ.Ε.Ξ., που από το 1972 αρχίζουν να λειτουργούν μόνιμα στο αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου στην οδό Αντίκα, ως Λαογραφικό Μουσείο Φ.Ε.Ξ. πλέον. Μπορούμε να πούμε ότι οι Λαογραφικές Γιορτές έγιναν αιτία και αφορμή να στηθεί το Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης.

Όμως οι Λαογραφικές γιορτές έγιναν αιτία και για άλλα σημαντικά βήματα της πόλης. Από την πρώτη χρονιά, όπως ήταν φυσικό, εντοπίζεται και προβάλλεται η “Παλιά Ξάνθη” ως παραδοσιακός οικισμός. Καλούνται οι επισκέπτες της πόλης να επισκεφθούν την Παλιά Πόλη και να γλεντή­σουν στα Κουτούκια, που τότε πρωτανοίγουν στον οικισμό, που βρίσκεται σε ένα μεταίχμιο. Στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης (Νομάρχης ο Κων/νος Θανόπουλος) εντοπίζεται η αξία του οικισμού και προωθείται ο χαρακτηρισμός του ως διατηρητέου, χωρίς όμως για είκοσι κοντά χρόνια να γίνει σχεδόν τίποτε ουσιαστικό.

Στα πρώτα χρόνια (1966 – 1976) γίνονται αναπαραστάσεις εθίμων στην Κεντρική Πλατεία ή σε κλειστή αίθουσα. Ιδιαίτερα όταν ξεκίνησε ο θεσμός, αυτό ήταν ο κυρίαρχος στόχος, η αναβίωση (ή αναπαράσταση) θρακικών εθίμων: θρακιώτικος Γάμος, Σεϊμένηδες, Πιτεράδες, Θρακιώτικη, Βεγγέρα, Προξενιό, Γαϊτανάκι, Στη Βρύση του Χωριού , ο Καλόγερος, Τζαμάλα. Τα χρόνια από το 1977 και μετά οι αναπαραστάσεις αυτού του είδους σπανίζουν.

Αντίθετα, έχουμε χορευτικά συγκροτήματα Ξάνθης, Θράκης, υπόλοι­πης Ελλάδας, Κύπρου, Ευρωπαϊκών Χωρών, που χορεύουν σε ανοιχτούς και κλειστούς χώρους. Πολλές χρονιές διοργανώνονται και διαγωνισμοί χορού ή Φεστιβάλ. Ξένα συγκροτήματα έρχονται από το 1971 σχεδόν κάθε χρόνο (από Ιταλία, Γαλλία, Σουηδία, Αυστρία, Ρουμανία, Πολωνία, Αρμενία, Γιουγκοσλαβία, Γερμανία, Τσεχοσλοβακία, Βουλγαρία, Ισπανία, Ουγγαρία, Βέλγιο, Ολλανδία, Σερβία και Ισραήλ).

Από άποψη Λαογραφίας, κάθε χρόνο οι γιορτές κλείνουν με το κάψιμο του Τζάρου, στο συνοικισμό Σαμακώβ – παλιό έθιμο των ανατολικοθρακιωτών. Μερικές χρονιές εκδόθηκε σατιρική εφημερίδα με τον τίτλο “Τζάρος”.

Ακόμη οργανώθηκαν γαϊδουροδρομίες, καμηλοδρομίες και άλλα σατι­ρικά “ράλι”, με βραβεία στους νικητές ή χαμένους.

Από τη μεταπολίτευση και μετά, σχεδόν κάθε χρόνο, δίνονται παρα­στάσεις καραγκιόζη με γνωστούς καραγκιοζοπαίχτες (Ευγ. Σπαθάρη, Π. Μιχόπουλο), μαριονέτες, κουκλοθέατρο, παιχνίδια, διαγωνισμοί, χοροί μεταμφιεσμένων για παιδιά δε λείπουν από το ετήσιο πρόγραμμα.

Επίσης διοργανώνονται τα τελευταία χρόνια βραδιές Δημοτικής Μουσικής με γνωστούς τραγουδιστές (Ξανθίππη Καραθανάση, Χρόνης Αηδονίδης, Αριστείδης Μόσχος).

Στο χώρο της μουσικής κατά κανόνα υπάρχουν χορωδίες και φιλαρμονικές, αλλά και διάφορες εκδηλώσεις κλασικής μουσικής (πιάνο, βιολοντσέλο ήδη από το 1967). Τέτοιου είδους εκδηλώσεις σπανί­ζουν πολλές χρονιές, γιατί “δεν τραβούν πολύ κόσμο”. Παρόλα αυτά, όταν το 1994 παρουσιάσθηκε η Καμεράτα ήταν και θεωρήθηκε σωστά “το πολιτιστικό γεγονός”.

Εκδηλώσεις με όλα τα είδη μουσικής (ροκ, ποπ, νέο κύμα, λαϊκό, έντε­χνο) διοργανώνονται με καλλιτέχνες των κέντρων ή ντόπια σύνολα (Φ.Ε.Ξ. νέων επιστημόνων, φυσιολατρικού). Τα τελευταία χρόνια η μαντο­λινάτα του Κ.Α.Π.Η., οι χορωδίες του Δημοτικού Ωδείου της Στέγης Γραμμάτων και Καλών Τεχνών Δ. Ξάνθης, η Χορωδία των Τραγουδιστών, νεανικά συγκροτήματα Ξάνθης κάνουν εξαίρετες εμφανίσεις.

Αναφέραμε τις εκθέσεις ζωγραφικής, γλυπτικής, φωτογραφίας ατομι­κές ή ομαδικές που δε λείπουν από τα ετήσια προγράμματα. Ακόμη εκθέ­σεις βιβλίου, περιοδικού, αφίσας.

Το 1972 για πρώτη φορά η Κινηματογραφική Λέσχη της Φ.Ε.Ξ. συμμε­τέχει με προβολή Κινηματογραφικών ταινιών.

Από το 1976 υπάρχουν επίσης θεατρικές παραστάσεις από ντόπια ερασιτεχνικά σχήματα ή θιάσους που μετακαλούνται. Ακόμη επιδείξεις χορού από ντόπια ή άλλα σχήματα. Τα τελευταία χρόνια οι σχολές χορού της πόλης μας (Δημοτική και ιδιωτικές) παρουσιάζουν καταπληκτικά σύνολα.

Οι χώροι που χρησιμοποιήθηκαν στα πρώτα χρόνια ήταν η Αίθουσα Εμπορικής Λέσχης, Λέσχη Υπαλλήλων και Επιστημόνων, ο Κινηματογράφος Τιτάνια (1969 – 1974), το Αμφιθέατρο Πολυτεχνικής Σχολής – Δημοτικό Αμφιθέατρο (από το 1975), η κεντρική και άλλες πλα­τείες της πόλης. Από το 1987 γίνονται αποκεντρωμένες εκδηλώσεις σε χωριά του νομού, γειτονιές, στρατόπεδα. Μια καινούρια αντίληψη διαπερ­νά και σ’ αυτό το σημείο τα μέλη των οργανωτικών επιτροπών.

Εκτός από τα λαογραφικά και πολιτιστικά, είναι και το “Καρναβάλι” που επί τριάντα εννέα χρόνια επικρατεί στις Θρακικές Λαογραφικές Γιορτές. Κυρίαρχη είναι η παρέλαση αρμάτων και καρναβαλιστών με λαογραφικά, σατιρικά ή άλλα περιεχόμενα κυρίως την τελευταία μέρα των Γιορτών, την Κυριακή των Απόκρεω.

Τα πρώτα δύο – τρία χρόνια του θεσμού η παρέλαση ήταν μαζική και περισσότερο με λαογραφικά θέματα. Στη συνέχεια – τα χρόνια της δικτα­τορίας – υπήρχε μια φυσιολογική αποχή του κόσμου, ενώ από τη μεταπο­λίτευση και μετά άρχισε μια επαναδραστηριοποίηση και μεγαλύτερη συμ­μετοχή όχι μόνο στην παρέλαση, αλλά και στις άλλες εκδηλώσεις του Καρναβαλιού.

Χοροί, χοροεσπερίδες, γλέντια κυριαρχούσαν και κυριαρχούν στη διάρ­κεια των Απόκρεω και των Λαογραφικών Γιορτών. Επισκέπτες από γειτο­νικές πόλεις αλλά και άλλες περιοχές της χώρας, συμμετέχουν σ’ αυτό το θρακιώτικο ξέσπασμα και γλέντι. Στα πρώτα χρόνια, μάλιστα οι βιτρί­νες των καταστημάτων στολίζονταν ανάλογα και υπήρχε βράβευση των καλύτερων προθηκών.